نقوش لری قالی ایلام نقش قالی لر
مقدمه:
این مقاله خلاصه‌ای از طرح تحقیقاتی ، « شناسایی و ریشه‌یابی نقوش بومی فرش ایلام»
است، که در حال اجرای فاز دوم تحقیق میدانی قرار دارد، از این رو برخی یافته های تحقیق به عنوان سند در این مقاله استفاده شده است.
ایلام استانی است ، با قدمت چند هزار ساله ، و قسمتی از عیلام باستان به مرکزیت شوش دانیال واقع در خوزستان است. اطلاعات تاریخی اهل فن و کارشناسان فرش کشور در باره استان ایلام بسیار اندک است، این بی‌اطلاعی سبقه ای به درازای 200 سال دارد ، چون با روی کار آمدن خاندان قاجار، و دشمنی این سلسله با خاندان لُرتبار زند، جفاهای فراوانی به این قوم دلاور رفت، که گوشه گوشه تاریخ گواه و مؤید این مطلب است، بعد از قاجار و با کنار رفتن غلامرضاخان فیلی آخرین والی لرستان پشتکوه (ایلام کنونی) این قوم، ارزش و اهمیت منطقه‌ای خود را از دست داد ، از سویی دیگر سیاست‌ها تمرکز گرایانه دولت رضاخانی، و قتل و غارت مناطق لرنشین و اعدام خوانین لَُر، همه و همه دست به دست هم دادند ، تا چهره کنونی ایلام (لرستان پشتکوه) در طول سالیان به صورت محرومیتی عمیق جلوه کند! . این استان از نظر زبانی و قومی تنوع خاصی در اقلیم‌های مختلف خود دارد، که اهم آنها عبارتند از : 1- لری 2- لکی 3- کردی 4- عربی ، از آنجایی که همه اینان اعم از کُرد و لُر و لک، به دست بافته‌های خود قالی لُری می گویند، تمام نقوش بومی استان را در زیر گروه نقوش لُری بررسی می‌کنیم، لذا بر آن شدیم، که با مراجعه به نمونه های یافته شده ویژگی‌های خاص این منطقه را شناسایی کنیم ، همانگونه که می‌دانیم ، در حال حاضر با رواج جا به جابافی‌هایی که در سراسر کشور رخ داده است، قالی بافی سنتی رو به افول نهاده ، به طوری که در استان ایلام کارگاهی که نمونه های محلی را ببافد وجود ندارد، و اکثر بافندگان فعال استان با داشتن سفارش بافت طرح قم ، کاشان و نایین ، هویت بومی خویش را فراموش کرده‌اند.
جالب است بدانیم کیفیت قالی‌های طرح قم و کاشانِ که توسط بافندگان استان ایلام بافته شده، از خود مناطق قم و کاشان بهتر است و حتی قیمت آنها نیز کمی بالاتر از نمونه‌های اصلی است! این در حالی است که نمونه طرح‌های لُری یافت شده، این تحقیق در نوع خود بی‌نظیر هستند، همه کارشناسان؛ فرش ایلام را به طرح‌های قم و کاشان می‌شناسند ، اما شاید کمتر کسی بداند، که این استان با توجه به قدمت دیرینه خود یکی از مراکز مهم قالی بافی غرب کشور بوده است ! در این استان هنوز بخشی از مردم با دامداری و زندگی کوچ روی زندگی میکنند، ودر آن همه نوع اقلیم اعم از کوهستان ، دشت ، کوهپایه‌ای و سرد سیر و گرمسیر و معتدل دیده می‌شود ، به تعبیر دیگر ایلام یک ایران کوچک است . زندگی کوچ روی نیاکان مردم این استان ، باعث شده است، که گاهی در میان نقوش بومی رد پای قالی‌های ، بختیاری و زنجان را در قالی ایلام ببینیم ، اما این تعداد بسیار کم‌اند ، شاید بتوان گفت ، بیش از 98 درصد نمونه‌های یافت شده متعلق به ساکنین بومی است، اما این نکته را باید اذعان نمود که قالی‌های این منطقه شباهت زیادی به قالی‌های ، شمال خوزستان ( اندیمشک و شوش و گتوند و دزفول و...) ، و لرستان دارد ، و این مسئله عجیبی نیست، چون همه مردم ساکن این مناطق اصالتا لُر تبار هستند ، هر چند در ایلام کنونی گاهاً گرایش قوم مدارنه به سمت فرهنگ کُردی هم وجود دارد، اما واقعیت این است که این استان حداقل به مدت 800 سال به گواه تاریخ جزو لرستان بزرگ بوده و از زمان حسینقلی خان ابو قداره تا زمان غلامرضاخان ابو قداره آخرین والی لرستان، این منطقه مرکز لرستان پشتکوه بوده است. و این خود مؤید این مطلب است، که چرا شمال خوزستان و ایلام و لرستان در بسیاری از سنت‌ها و آداب و رسوم شبیه به هم هستند. در این مقاله تمام موارد یاد شده به صورتی کاملا علمی وا کاوی شده است.
قوم لُر
ابتدا لازم است تعریفی از قوم لر داشته باشیم ، قوم لر یکی از اقوام اصیل ایرانی تبار است که عمدتاً در مرکز، غرب و جنوب غربی ، سکونت دارند و به صورت پراکنده در نقاط دیگر نیز یافت می شوند، این قوم از نظر زبانی به سه شاخه اصلی تقسیم می شود که عبارتند از:
1- لُری لکی ... 2- لری بختیاری ... 3- لُری بالا گریوه ای یا خرم آبادی ...
بنا بر بررسی مؤلف و تماس با مناطق مختلف به طور قطع می توان گفت که لرها در 14 استان کشور به صورت متمرکز یا پراکنده زندگی میکنند ، که این استان‌ها عبارتند از: خوزستان - لرستان – چهارمحال و بختیاری – کهکیلویه و بویر احمد – بوشهر -همدان – ایلام – کرمانشاه – فارس – قزوین – مرکزی – اصفهان – تهران – خراسان.
جالب تر این است، که بدانیم جمعیت لرهای ساکن خوزستان از خود لرستان بیشتر است، دو دلیل عمده این پراکندگی قومی عبارتند از: ، 1- سرکوب و تبعید لرها در دوره قاجار به خاطر انتقام از کریم خان زند توسط امرای قاجاریه ...2- اصلاحات ارضی رضاخانی و تبعید و یک جا نشین کردن عشایر لُر ... این دو دلیل در طول سالیان دست به دست هم داده‌اند ، تا قوم لر را تضعیف کرده و امروزه این قوم چنان پراکنده شده‌اند ، که کم کم هویت و و قومیت آنها در خطر فراموشی است.
مشخصات کلی ، قالی لُری ایلام
الف - مشخصات فنی : 1- گره متقارن ....2- نیم لول ....3- چله کشی فارسی ....4- شیرازه همزمان ... 5- ابعاد مختلف .... 6- رجشمار بین 15 تا 25...
ب- مشخصات ابزار : 1- قیچی معمولی ... 2- کارد ...3- کرکیت ...4- قشو چوبی...5- سوک... قلاب جدیداً وارد این منطقه شده است .
ج-مشخصات مربوط به مواد اولیه :
1- جنس تار و پود : بیش از 90 درصد پنبه و 10 درصد پشم... 2- جنس خامه : پشم...
د-مشخصات مربوط به رنگ بندی و رنگرزی :
1-رنگ زمینه عمدتاً لاکی... 2- رنگ حاشیه لچک و ترنج : مختلف
3- رنگ نقش مایه ها: مختلف ...4-رنگرزی معمولا سنتی ... جدیدا از رنگ شمیایی هم استفاده می کنند.
ه- مشخصات مربوط به طرح :
گروه طرح : طرح لُری ...با نام های معمول، سوار دار ، چنگ گوروه ، گو چنگی ، سینی ، شونه، گوشخواره ای، گل قطاری... تعداد حاشیه : معمولا یک حاشیه با چند طُره...
ویژگی های خاص نقوش لُری ایلام
قوم لر به عنوان یکی از ایلات بزرگ ایران تاثیر به سزایی در رشد صنایع دستی ایران زمین داشته است، نقشمايه‌هاي شاخص و متداول 12 یا چند تاجی – 3 یا چندطوقی – گوچنگی –چنگروه ای – گوشخواره ای – آینه ای – گل قطاری – سورمه‌دانی یا سماوری، آساره‌ای و... این نقشها و طرح‌ها كه نشات گرفته از فرهنگ ، آداب و رسوم و عقايد مردمان كوچ‌نشين لُر صورت گرفته است. که در نوع خود بی‌نظیر هستند. که ما در طول تاریخ شاهد سير و سلوك و تحول و تطور آنها بوده‌ايم ، نقوش لُری ایلام در بر گيرنده افكار و تفكرات زن و مرد لُر است، این موتیف‌ها در خود راز و رمزهايي دارندكه كنكاش در آنها ذهن انسانها را به نوعی انتزاع زیبایی شناسانه می‌کشاند، به طور کلی انتزاع و تجرید دو فاکتور مهم نگارها و نقوش لُری ایلام است. به طوری که فرم کارها آدم را به یاد نقاشی غارهای قبل از تاریخ می‌اندازد. همه اینها نشان دهنده قدمت فرش بافی و هنر و تمدن در این دیار است ، شاید به گواه تاریخ که اولین بار گندم در دهلرانِ کشت شده و برای اولین بار بز و گاو در همین منطقه اهلی شده‌اند ، شاید اولین بار هم دراستان ایلام قالی بافی را آغازشده باشد.
حال بر آنیم تا اين نقشها و نمادها و اعتقادات را بازگو كنيم.
بنده نقشمايه‌هاي لُری را به 10 گروه اصلی تفكيك كرده‌ام. که هر کدام از این گروها به صورت تلفیقی هم دیده می‌شوند . البته با پیشرفت عملیات میدانی تحقیق امکان اضافه شدن گروه‌ها اجتناب ناپذیر خواهد بود .
1- نقشمایه هایی منظم و هندسی : که حاصل كنار هم چيده شدن منظم و متقارن شكلهاي ساده هندسي است. مثلاً نگاره شطرنجی از دوران پيش از تاريخ تلألو آب را تجسم بخشيده‌است. كه به شيوه سفالگران كهن شوش و پارسه و با نقاره‌هاي شطرنجي نقش‌آفرينی كرده بودند. بطور معمول در قالب لوزی و چهارگوش يا كثيرالاضلاع جاي دارند. رسم متداول ديگر، كه ازرنگهاي دستبافته‌هاي لُری است، مهر كردن سروته فرش است با نوارهاي متوازي چهارگوشهای شطرنجی كه هر يك لوزی شطرنجی كوچكی در ميان دارد.
2- نقشمایه‌های متقارن: نقوشی خاص به شيوه آرايش چپ و راست و از جهت رنگ‌آميزی معمولاً سورمه ای یا لاکی با شیدهای مختلف . که بهترین نمونه این تعریف در اصطلاح لُری آینه ای است . در این طرح یک نقشمایه عینناً در جای دیگری ازمتن فرش تکرا می شود .
3 – نقشماي‌هاي مركب: که از نقوش ويژه‌ای كه هويت مستقل دارند، گرفته شده اند، هر چند كه صورت نهايی آنها از تلفيق چند نگاره متفاوت پديد آمده است. مانند نقوش 12تاجی یا چند تاجی ...
4- نقشمايه‌هاي حاشيه‌اي: که به شيوة نگاره سازي است و بصورت «پر و خالي» قرار دارند، که البته در سراسر متن قالی قرار می گیرند. مانند گل قطاری.
5- نقشمایه های تصویری : در این گروه همانگونه که از نامش پیداست ، نقشمایه اصلی شمایل انسان یا حیوان را به تصویر می کشد،که بنا به مضمون با هم فرق دارند . هرچند این تصاویر دو بعدی و گاهی انتزاعی اند ، اما از نظر سادگی اجرا شاید در سراسر ایران فقط از میان نمونه های لُران بختیاری بتوان برای آنها نظیری یافت.
6- نقشمایه‌های نباتی یا گیاهی : در این گروه گل و بوته با الهام و انتزاع از طبیعت پدید آمده اند و آنقدر ساده هستند ، که آدم را به یاد سادگی قوم لُر می اندازد . چگونه چنین گل ابتدایی از حدود چند هزار سال پیش تا کنون هنوز رایج است. در حالی که فرم برخی از این گل ها بسیار شبیه به نقاشی های ما قبل تاریخ مکتوب است. اين نقشمايه فراوانتر از دیگر نگاره‌ها در قاليهای لُری به چشم مي‌خورد و انواع و اقسام آن دامنه‌ای بس گسترده‌تر دارد.معتبرترين شاخصه اين قالی ها، در گياهان سه شاخه و بوته‌هاي سه گل یا چند گل در دستبافته‌هاي لُری به چشم مي‌خورد، كه بسته به عشیره داراي پراكندگي و تنوع خاصي مي‌باشد.درخت سرو هم جايگاه خاصی دارد و به صورتهای گوناگون ظاهر مي‌شود و بسيار چشمگير است، سروهايی كه به تمامی تجريد پذيرفته‌اند، تا آنهايی كه شبه طبيعی اند و سروهايی كه پيرايه‌ای ساده و آراسته دارند تا آن گروه که سرا سر ريزه‌كاری و تمام آراسته شده‌اند. آنچه كه به درخت زندگي اصطلاح شده است، به طور معمول تك درختي است، تناور كه در سر تا سر زمينه فرش شاخه مي‌گسترد، برخي پر بار از خيال درخت افسانه‌ای هزار گل، برخي نزديكتر به درختان اين جهانی و برخی چندان تجريد يافته و ساده شده و بي‌اندام كه به دشواري مي‌توان به درخت بودنشان پي برد. نقش مايه درخت زندگی آشوری- عيلامی است، از عهد باستانی در هنرهای ايرانی، به خصوص نقاشی و كاشيكاری و فرشبافی كاربرد مكرر گوناگون داشته است. لرها اغلب درخت را به تنهايی و بدون نگاره بر زمينه ساده و يكرنگ كه همراه با لچكهاي ساده و خلوت جای مي‌دهند و اين خيال را بر مي‌انگيزند كه درخت در فضاي بيكرانه ابديت روييده و باليده است.صورتي ديگر از درخت زندگي به شكل درخت جاويدان، يا درخت، بي‌پايان ظاهر می شود كه نمودار جاودانگي و بي‌كرانگی زندگي است. درخت در باغ عدن كتاب عهد عتيق دارای ويژگی نمادين با مفهوم فناناپذيری بوده و براي همين است كه آن را (درخت زندگی ) مي‌نامند.
7- نقشمایه‌های گوشواره‌ای یا بته جقه‌ای : در این طرح نگاره اصلی بسیار شبیه گوشواره است ، که در متن فرش به صورت منظم یا نامنظم پراکنده شده است. که البته در سراسر کشور این نقشمایه را «بته جقه» می‌گویند . ولی به نظر من این نام برازنده تر از بته جقه است . چرا که بسیار شبیه به گوشواره یا به زبان لُری «گوشخواره » است. این نگاره هم جايگاه خاص وويژه‌ای در بين نقشمايه‌های لُری دارد. نقش بته چنان قابل بحث است كه كه مشكل بتوان باور داشت . كه بته‌اي ساده از درخت سرو زاده شده باشد. یا از یک گوشواره که زینت بخش زنان در طول تاریخ بوده است. این نقش ريشه ای اساطيری در بين تمدنهای عظيم داشته نمادی از يك سرو كه رمز زندگی جاودان وخرمی بی‌پايان است وجنبه ديگر آن زيبائی شناختی و تزئينی بوده است. نقش بته یا گوشواره در آثار هخامنشيان و ساسانيان نيز ديده مي‌شود. بال بته سانی كه برخی از جانوران مقدس اساطيری آن روزگار را كه عمدتاً ققنوس يا سيمرغ بودند را در بر ميگرفته كه گويی بال از سرو روئيده است. بته میری يكي از انواع بيشمار این نگاره است .
8-نقشمایه های سرمه دانی یا سماوری : که در این نقشمایه ها، نگاره اصلی طرح به محوریت سورمه دان یا سماور است، از آن جایی که سرمه دان و سماور از نظر فرم بسیار به هم شبیه هستند، برخی از لرها می گویند «سورمه دونی» برخی دیگر می گویند سماوری.
9- نقشمایه های عشیره ای : هرگاه نگاره یا نقشمایه های خاصی توسط یک عشیره یا طایفه به وفور استفاده شود، می توانیم آن نقش را متعلق به آن عشیره خاص بدانیم . مانند طرح بیرانوندی، کاحیرده ای ، رشنویی ، کولیوندی
10- نقشمایه های برگرفته از ساواستیکا یا گردونه خورشید:.سواستيكا كه به عبارتي آنرا ساواستيكا هم می گويند، به صليب شكسته معروف است . اين نماد اولين نشانه‌هاي خود را از 5000 سال پيش در سراميك‌هاي عيلامي نشان مي‌دهد، كه احتمالاً خاستگاه آن نيز از همان جاست. اين نقش از درياي اژه تا بين النهرين، و از چين تا هند، يعني در تمام حوزه بسيار وسيعی متداول بوده است. نقش ساواستيكا به عنوان يك نشانه خوش يمن براي سلامتي دانسته‌اند، و چنين به نظر مي‌رسد كه مجموعه اين نماد بيشتر از هر ابري بيانگر باروري و حاصلخيزي است.اين نقشمايه در ايران وقفقاز و آناتولي فراوان به كار مي‌آيد. در دستبافته‌هاي لُری ایلام گردونة مهر را عمدتاً در مركز ترنجها مي‌يابيم و گاه نيز در زمينة فرش دیده می شود .
11- نقشمایه های ستاره ای : برگردان ستاره به لری می شود « آساره» که این نماد به صورت گل های چنگروه ای دیده می شود ، یعنی برخی این گل ها را آساره ای می گویند و برخی چنگروه ای « پنچه گربه ای» و هر دو درست به نظر می رسند، چون این دو به هم شباهت دارند .
12- نقشمایه های راه راه یا محرمات : این اصطلاح در زبان لری به تیل تیلی معروف است ، در این طرح نگارهایی مختلف یا مشابه در یک راستا قرار می گیرند و این روش در طول یا عرض فرش چند با تکرار می شود .
در آمدی بر ريشه‌يابي نقش و نگارهاي لُری
يك اصل بنيادي و پابرجاي دستبافتهاي لُری خيال انگیزی و سادگی مفرط آن است که با انتزاعی عینی در هم آمیخته است. به طور يقين اين يكتايي چند هزار ساله نقشهای قالی لُری را در ديگر هنرهاي ايرانی، از سفالگری و كاشيكاری تا نقاشی و پارچه باقی، نظيری نيافته‌اند.نقوش لُری به خلاف نگاره‌ها و نقشهايی كه زينت بخش فرآورده‌های كارگاههای شهری است، نگاره های لُری، از حيث بنيادی، دستاورد ادوار پيايی تحول فرهنگی نيستند، بلكه اكثر آنها به ميراث فرهنگی مستدام و بسيار كهنی بوابسته اند كه در مواردی از تاريخ فرشبافی نيز كهنه‌تر است. نگاره‌هايی كه اصل آنها به اعتقادات اساطيری و نگاره‌گريهای نمادين زمانهای بسيار دور مي‌پيوندد، برخي از اين نقوش آشكارا نشان دهنده سر نمونه‌های آغازی پيش از تاريخ اند ، كه مي‌توان اثر آنها را در آفريده‌های سفالگران هزاره‌های چهارم تا سوم پيش از ميسح باز جست، و شماری افزونتر چه بسا برآمده از نقشمايه‌های هخامنشی و ساسانی و دورانهای نخستين اسلامي باشند.
شك نيست كه اين نمادها و نقشمايه‌ها در فرآيند مداوم زوال و انحطاط و مسخ و دگردیسی زير و رو شده‌اند. گذشت زمان و تقليد بی تامل و ترسيم نادرست و جا به جا بافی، نقوش و سبك پردازی افراطی و بديعه‌سازی و يكجا نشينی اجباری و تبعید ها و جز اينهاباعث می شود كه نقشها و نگاره ها تطور یابند. ليكن هيچ يك از اين عوامل و تحولات، دست كم تا نيمه‌هاي سده گذشته در فرش بافی قوم لُر بدان مايه كارگر نيفتاده كه آن را از نگار خزانه سنتي خود ( بي‌نياز سازد، حتي نقشمايه‌هايی كه بدخوانده شده يا نابجا به كارگرفته شده باشد. اگر پسنديده شود و روايي پيدا كند جزو خزانه جامعه عشايري يا روستايي مي‌گردد.شایدآرايه‌های گل و گياهی فراوانی بتوان يافت، كه با گذشت زمان به نگاره‌های هندسی محض تبديل شده باشند، هم چنان كه نقشمايه‌های هندسی بسيار به گل و گياه مبدل شده است بی آنكه هيچ يك از خزانه‌ای كه سنت پاسدار آن است كنار گذاشته شده باشد.در ادامه به اين نمادها عمدتاً براي نشان دار كردن اشياء و حيواناتی كه به كوچ‌نشينان تعلق داشته، به كارمی رفته‌اند خاطر نشان مي‌كنيم كه به طور كلی بار معنايی اين نشانه و قسمت اعظمي از نمادها هنوز هم در پرده‌ای از ابهام مانده است، فراوانی و تنوع نقش و نگارها و آرايه‌های فرشبافی قوم لُر بدان مايه باور نكردنی است كه بسياري از دانشوران گمان برده‌اند كه فرشبافان آنها را اختراع و ابداع كرده‌اند.
نتیجه :
هر چند که نقشمایه‌های لُری ریشه در اعماق تاریخ ایران دارند و این نقوش بدون ایران هویتی ندارند ، ولی به هر حال نمی‌توان زادگاه اولیه قوم لُر که همان سرزمین «لُرستان بزرگ» است را از یاد برد و نقشمایه‌های این قوم را باید با بررسی دقیق تاریخ اساطیری ایران به رشته تحریر درآورد . چرا که به گواه تاریخ در حال حاضر بغیر از ایران ، لُرها در عراق – افغانستان و ترکیه هم دیده شده‌اند، و هم اکنون زندگی آنها در این مناطق در جریان است، هرجند هویتی متفاوت دارند. و جالب‌تر این است، که بدانیم ، ساکنان بومی مناطق قدیمی ایران همانا لرها هستند، یعنی هرجا اگر تمدن بزرگی بوده رد پای قوم لر را در کنارش می‌بینیم ، بعنوان نمونه ساکنان بومی شوش دانیال این مادر شهر جهان که ذکر آن در تورات رفته و روزگاری مرکز عیلام باستان بوده لُر تبارند ، اطراف تخت جمشید در شیراز خصوصاً مناطق اطراف دریاچه پریشان لُرها هنوز زندگی میکنند ، بسیاری از اهالی هگمتانه ( همدان ) نهاوند و ملایر و اسد آباد هنوز زبان لُری را فراموش نکرده‌اند. تنگ بهرام گور در دره‌شهر، تپه چغا سبز موسیان ، تپه علی‌‌کش در دهلران، پشت قلعه آبدانان ، قلعه فلک‌افلاک خرم‌آباد ، وقتی همه اینها تکه‌های پازل را کنار هم بچینیم ، مظلومیت لُرها در طول تاریخ هویدا می‌شود.
منابع :
1- علیرضایی ، کرم ، تاریخ فرهنگ و سرزمین کهن، ، انتشارات مهرانشهر 1380.
2- باستان شناسی غرب ایران ، فرانک هول ، ترجمه زهرا باستی ، انتشارات سمت
3- ایلام و تمدن دیرینه آن" نوشته ایرج افشار سیستانی
4- آمیه ، پیر ، تاریخ عیلام ، ترجمه شیرن بیانی ، دانشگاه تهران ، 1349
5- افشار سیستانی ، ایرج ، نگاهی به ایلام ، نشر هنر ، تهران بهار 1366
6- مجید زاده ، یوسف ، تاریخ و تمدن عیلام ، چاپ اول 1370 مرکز نشر دانشگاهی
7- دیاکونوف ، ا. م ، تاریخ ماد، ترجمه کریم کشاورز ، پیام ، تهران ، زمستان 1357.
8- راوندی،مرتضی ،تاریخ اجتماعی ایران ،جلد اول ، امیر کبیر ، تهران ، 1356
9- بلاذری ،احمدبن یحیی ،فتوح البلدان ، ترجمه دکتر محمد توکل ، نشر نقره ، تهران ، 1367.
10- ساکی علی محمد ، جغرافیای تاریخی و تاریخ لُرستان،کتابفروشی محمدی ، خرم آباد ، 1343
11- خیتال ، جعفر ، مجموعه آراء در باره ساکنین پشتکوه ، کتاب خانه اسماعیلی ، زمستان 1369
12- کرزن ، لُرد ، ایران و قضیه ایران ج 2 ، ترجمه وحید مازندرانی ، تهران ، 1350
13- اکبری ، مرتضی ، تاریخ استان ایلام از آغاز تا سقوط قاجاریه ، انتشارات فقه ، چاپ اول ، 1386
14- سکندر، امان الهی ، قوم لُر ، انتشارات آگاه چاپ دوم ، تهران ، 1374 .
15- روایات شفاهی ...مرحوم عبد الحسن جوادی ، ساکن دهلران و...
16- سایت رسمی مرکز آمار ایران
17- سایت لور _ نشریه اینترنتی قوم لُر
18- سایت مرکز ملی فرش ایران
19- سایت شرکت سهامی فرش ایران
20- رزم آرا ، علی ، جغرافیای نظامی ایران ، پشتکوه ، صفحه 3 ، تهران 1320
21- دومرگان ، ژاک ، هیئت علمی فرانسه در ایران ، ج 2 ترجمه دکتر کاظم ودیعی ، چهر، تبریز ، اردیبهشت 1339
22- بر اساس اطلاعات سازمان جهاد کشاورزی استان ایلام
23- سخنرانی های محقق برجسته فرش ایران_ خانم شیرین صور اسرافیل
24- سخنرانی های محقق برجسته فرش ایران_ جناب آقای آزادی
25- مصاحبه با دکتر کرم علیرضایی محقق برجسته غرب کشور در دهلران
26- یساولی، جواد، مقدمه ای بر شناخت قالی ایران ، انتشارات فرهنگسرا ،1370
27- دانشگر ، احمد ، فرهنگ جامع فرش ، تهران ، انتشارات یادواره اسدی ، 1376
28- صور اسرافیل، شیرین ، فرش ایران ، نشر فردین ، تهران
29- مصاحبه با هواس سلطانی رئیس تعاونی روستایی استان ایلام
30- مصاحبه با جناب آقای شهرام حاصلی رئیس شرکت سهامی فرش ایلام
31- مصاحبه با جناب آقای روشنی از کارشناسان بومی فرش ایلام